Formy ochrony zabytków - co to i gdzie szukać czy dotyczą Twojej nieruchomości?

Dzisiejszy artykuł zapoczątkuje serię artykułów o różnych formach ochrony zabytków przewidzianych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Ustawa ta wymienia 5 form ochrony:

1. wpis do rejestru zabytków;

2. wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa;

3. uznanie za pomnik historii;

4. utworzenie parku kulturowego;

5. ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o warunkach zabudowy lub w innych decyzjach służących lokalizacji inwestycji.

Przyjrzyjmy się podstawowym cechom poszczególnych form ochrony i sposobom sprawdzenia, czy nieruchomość - będąca już Twoją własnością lub taka, której nabyciem jesteś zainteresowany - jest objęta którąś z tych form ochrony.

Wpis do rejestru zabytków

Rejestr zabytków jest osobno prowadzony dla zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych.

Prowadzeniem rejestru zajmuje się wojewódzki konserwator zabytków. Wojewódzkich konserwatorów zabytków jest 16 i na stronie każdego z nich znajdziesz wykaz zabytków wpisanych do rejestru.

Wpisu do rejestru zabytków nieruchomych konserwator może dokonać bez Twojego wniosku, tj. z urzędu. Możesz jednak sam zawnioskować o wydanie takie decyzji dla swojej nieruchomości.

Inaczej jest przy rejestrze zabytków ruchomych - tutaj działanie przez organ z urzędu jest wyjątkiem i musi być uzasadnione obawą zniszczenia, uszkodzenia lub wywiezienia zabytku. Zasadniczo organ wpisze zabytek ruchomy do rejestru tylko wtedy, gdy o to wystąpisz.

Dla ułatwienia zbiorcze zestawienie zabytków nieruchomych udostępnia Narodowy Instytut Dziedzictwa na swojej stronie. Zainteresowanym nabyciem nieruchomości umożliwia to łatwe zweryfikowanie statusu nieruchomości.

Wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa

Listę Skarbów Dziedzictwa prowadzi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na listę tę wpisowi podlegają tylko zabytki ruchome o szczególnej wartości dla dziedzictwa kulturowego. Ponadto, zabytki te muszą należeć do jednej z wymienionych w ustawie grup zabytków.

Podobnie jak ma to miejsce przy rejestrze zabytków nieruchomych, wpis może zostać dokonany z urzędu lub na wniosek właściciela zabytku.

Chociaż na razie ministerstwu nie udało się uruchomić tej listy (w przyszłości ma być dostępna w Biuletynie Informacji Publicznej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego), to docelowo ma ona umożliwić dysponentom zabytków otrzymywanie dotacji celowych na ochronę wpisanego na listę zabytku.

Uznanie za pomnik historii

Za pomnik historii może być uznany tylko zabytek nieruchomy wpisany do rejestru zabytków i szczególnej wartości park kulturowy.

O uznanie za pomnik historii wnioskuje do Prezydenta Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jeżeli Prezydent zdecyduje się na uwzględnienie tego wniosku, wydaje rozporządzenie w sprawie uznania za pomnik historii.

Miana pomnika historii nie nosi wiele zabytków. Obecnie uhonorowano nim tylko 105 obiektów. Choć mało prawdopodobne, że jesteś dysponentem jednego z nich, warto zapoznać się z listą i pamiętać o niej przy planowaniu wakacji.

Listę pomników historii prowadzi Narodowy Instytut Dziedzictwa tutaj.

Utworzenie parku kulturowego

Parkiem kulturowym nie obejmuje się pojedynczych nieruchomości, ale całe przestrzenie zwane krajobrazem kulturowym.

W obrębie takich terenów, które rada gminy określa w uchwale (o ile decyduje się na utworzenie parku), mogą znajdować się nieruchomości. Zakazy i ograniczenia określone w uchwale o utworzeniu parku kulturowego mogą wpływać na korzystanie z nieruchomości, chociażby nie były one własnością gminy.

Jeżeli nie wiesz, czy nieruchomość, którą jesteś zainteresowany, znajduje się na terenie parku kulturowego, warto zrobić wstępne rozeznanie na stronie Narodowy Instytut Dziedzictwa. Ze względu na zdecentralizowane tej formy ochrony, powinieneś jednak jeszcze poszukać odpowiedzi w Biuletynie Informacji Publicznej gminy, na terenie której nieruchomość się znajduje.

Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o warunkach zabudowy lub w innych decyzjach służących lokalizacji inwestycji

Ustalenia ochrony zabytków nieruchomych można również dokonać w instrumentach planistycznych, takich jak miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, decyzje o warunkach zabudowy, decyzje o ustaleniu lokalizacji celu publicznego i inne decyzje pozwalające na lokalizację inwestycji wydawane na podstawie ustaw szczególnych (dotyczących inwestycji w drogi, lotniska, kolej).

Na podstawie planu miejscowego i decyzji można poddać daną nieruchomość nadzorowi konserwatorskiemu.

Ustalenia ochrony we wskazany sposób może dokonać organ niespecjalistyczny - plany miejscowe uchwala rada gminy, a decyzje o warunkach zabudowy - wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Z tego powodu - czym zajmiemy się w osobnym wpisie - ich postanowienia nie zawsze są odpowiadają rzeczywistym potrzebom ochrony.

Jest wiele sposobów na ustalenie, czy nieruchomość objęta jest planem miejscowym. Można szukać informacji o planie miejscowym na stronie internetowej gminy albo odszukać nieruchomość na geoportalu, albo wystąpić o stosowną informację do gminy. W odnalezionej uchwale w sprawie uchwalenia planu miejscowego należy szukać odpowiednich postanowień o ochronie i sprawdzić, czy odnoszą się do Twojej nieruchomości.

Z kolei decyzje o warunkach zabudowy nie są aktami prawa powszechnie obowiązującego. Oznacza to, że decyzja wydana na wniosek innej osoby nie wywiera skutków wobec Ciebie. Organ jednak, wydając decyzję na Twój wniosek, zasadniczo powinien poczynić w niej takie same ustalenia ochrony jak w poprzednio wydanych decyzjach na rzecz innych osób.

Jeżeli chcesz sprawdzić, czy w decyzjach o warunkach zabudowy wydawanych dla Twojej nieruchomości znajdowały się ustalenia ochrony, wystąp o informację publiczną w postaci wszystkich decyzji o warunkach zabudowy wobec danej nieruchomości do właściwego wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Będziesz mógł sprawdzić, czy i jakie ustalenia w nich czyniono, a na podstawie tego wnioskować, jakich ustaleń będziesz mógł się sam spodziewać.

Wielość form, wielość źródeł

W ochronę zabytków w wymienionych formach zaangażowane jest wiele organów: wojewódzcy konserwatorzy zabytków, Prezydent RP, rady gminy, wójtowie, prezydenci miast.

Można postawić zarzut, że powoduje to pewien stopień braku przejrzystości. Żeby zweryfikować czy dana nieruchomość jest objęta którąś z form ochrony, trzeba zajrzeć do kilku źródeł. Bez wiedzy o statusie nieruchomości ciężko podejmować odpowiedzialne decyzje inwestycyjne.

Z drugiej strony zróżnicowanie systemu form ochrony pozwala na spojrzenie na zabytki z kilku perspektyw - centralnej, regionalnej i lokalnej.

Bez względu na ocenę obecnie istniejącego systemu, warto podejmować decyzje w sprawie nieruchomości po dokładnym zbadaniu ich stanu prawnego.