Miękkie prawo w muzeach

Działalność muzeów i ich pracowników regulowana jest w Polsce przywołaną już na blogu ustawą z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach.

Przepisy prawa nie są jednak w stanie i nie powinny próbować wyczerpująco regulować całej materii.

Dlatego też czasem odwołują się do norm pozaprawnych, np. do kodeksów etyki. Tak czyni m.in. art. 34 ustawy o muzeach, każąc przestrzegać muzealnikom ogólnie przyjętych norm etyki zawodowej.

Jednym z szeroko przyjętych w świecie muzeów kodeksów etyki jest ICOM Code of Ethics (Kodeks Etyki Międzynarodowej Rady Muzeów).

Co zawiera i co mówi o muzeach? Zapraszam do lektury artykułu.

Tło

Międzynarodowa Rada Muzeów (ICOM) zrzesza ponad 35 tys. członków, zarówno instytucjonalnych, jak i indywidualnych. Po raz pierwszy potrzebę stworzenia kodeksu etyki ICOM zaspokoiła w 1986 r. W 2004 r., widząc zaistniałe zmiany, przeglądnięto kodeks i nadano mu brzmienie obecnie obowiązujące.

Obowiązek stosowania kodeksu ICOM nie rozciąga się na wszystkie muzea i wszystkich muzealników. Jest on wewnętrznie wiążący tylko dla członków ICOM i pośrednio dla pracowników instytucji stowarzyszonych w ICOM.

Kodeks wymienia 8 podstawowych zasad etycznych, które szczegółowo rozwija w punktach. Jakie powinno być muzeum według ICOM?

Muzeum zapewnia ochronę, dokumentację, promocję, dziedzictwa naturalnego i kulturalnego

Ta zasada odnosi się do celów wyznaczonych muzeom i obowiązków nałożonych na zarządzających nimi.

Wskazuje nie tylko na konieczność fizycznego i finansowego zabezpieczenia przechowywanych dóbr, ale także na istotność dbania o wysokie kwalifikacje personelu muzeum.

Muzea, które posiadają zbiory, przechowują je w interesie społeczeństwa i jego rozwoju

Druga z zasad skupia się na istocie muzeów - kolekcji. Wskazuje na zasady jej zbierania, zbywania i opiece nad nią.

Szczegółowe postanowienia tej zasady wskazują na konieczność legalnego pozyskiwania zbiorów i legalnego ich zbywania.

Muzea przechowują pierwotne świadectwa umożliwiające tworzenie i pogłębianie wiedzy

Z tej zasady płynie jednoznaczny wniosek, że celem muzeów nie jest jedynie prezentowanie kolekcji. Celem muzeów jest również badanie artefaktów wchodzących w skład ich zbiorów.

Badania powinny odbywać się zgodnie z akademickimi standardami i, co zalecane, we współpracy z innymi instytucjami, szczególnie z uczelniami wyższymi.

Muzea przyczyniają się do poznawania, rozumienia i promowania dziedzictwa naturalnego i kulturalnego

Muzea nie funkcjonują w próżni, lecz w społeczeństwie, z którym wchodzą w interakcje. Interakcja ta następuje podczas działalności edukacyjnej muzeów.

Co istotne, kodeks Etyki ICOM jasno stanowi, że działalność edukacyjna nie może powodować obniżenia ochrony zbiorów, co stanowi priorytetyzację różnych aspektów działalności muzeum.

Zasoby pozostające w dyspozycji muzeów umożliwiają wykonywanie innych zadań oraz osiąganie korzyści publicznych

Kodeks etyki nie każe muzeom skupiać się wyłącznie na ich działalności statutowej.

Przeciwnie, bez wchodzenia w konflikt z działalnością statutową muzea powinny udostępniać zdobytą wiedzę. Jako przykład kodeks podaje działalność polegającą na badaniu autentyczności i wycenie dzieł.

Muzea ściśle współpracują ze społecznościami, z których wywodzą się zbiory, oraz tymi, którym te zbiory służą

Szósta zasada w istocie limituje zasadę, która nakazuje ochronę kolekcji. Każe bowiem nawiązywać dialog ze społecznościami, z którymi dobra pochodzą, chociażby społeczności te żądały zwrotu lub restytucji dóbr.

Jeżeli działalność muzeum dotyczy istniejącej społeczności, muzeum powinno współpracować z taką społecznością.

Muzea działają zgodnie z prawem

Zasada siódma łączy kodeks z prawem powszechnie obowiązującym. Tak jak prawo krajowe odsyła we wspomnianym art. 34 ustawy o muzeach do ogólnie przyjętych norm etyki zawodowej, tak kodeks etyki ICOM każe stosować obowiązujące prawo.

Odesłanie w kodeksie etyki do obowiązku stosowania prawa nie służy temu, by muzea i ich pracownicy stosowali prawo obowiązujące. I bez tego odesłania - może poza niektórymi konwencjami międzynarodowymi - mieliby właściwie taki obowiązek. Zasada ta wskazuje jednak, że bez norm poszanowania prawnych na poziomie międzynarodowym, krajowym i lokalnym działalność muzeów byłaby nieetyczna.

Muzea działają profesjonalnie

Profesjonalizm pracowników muzeów stoi u podstaw etycznego działania samych muzeów.

Wartością kodeksu etyki ICOM jest to, że został wypracowany przez profesjonalistów z całego świata. Ich różna wiedza i różna praktyka pozwoliły na dostrzeżenie tych aspektów, którym ustawodawca krajowy nie nadałby takiej wagi. Co ustawodawca może w takim razie zrobić dla kodeksu etyki? Powinien nie uchwalać przepisów, które będą z nim sprzeczne. A . A.

Co z kodeksu wynika?

Można zadać sobie pytanie, jakie znaczenie ma właściwie kodeks stworzony przez ICOM, skoro jego stosowanie nie jest obowiązkowe dla instytucji i muzealników niebędących członkiem ICOM?

Po co tworzyć takie niewiążące powszechnie normy? Jakie znaczenie ma chociażby pierwsza z zasad kodeksu, skoro podobną treść ma art. 1 ustawy o muzeach, również wskazujący na cele muzeów w postaci ochrony dóbr oraz informowania o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów?

Wartością kodeksu etyki ICOM jest to, że został wypracowany przez profesjonalistów z całego świata. Ich różna wiedza i różna praktyka pozwoliły na dostrzeżenie tych aspektów, którym ustawodawca krajowy nie nadałby takiej wagi. Co ustawodawca może w takim razie zrobić dla kodeksu etyki? Powinien nie uchwalać przepisów, które będą z nim sprzeczne. A kodeks radzić będzie sobie sam.